κοσμογονία

Το σύνολο των μύθων και των παραδόσεων που ερμηνεύουν την προέλευση του κόσμου και του ανθρώπου. Η έννοια της κ. δεν αντιστοιχεί πάντοτε στην έννοια της δημιουργίας. Σε ορισμένες περιπτώσεις περιγράφεται ως μεταμόρφωση μιας αδιαφοροποίητης ολότητας σε μια διαφοροποιημένη πολλαπλότητα (ουρανός, Γη, Ήλιος, άστρα, θάλασσες, ποταμοί, βουνά κλπ.). Η σύγχρονη ιστορικο-πολιτιστική κριτική συνέλεξε και μελέτησε άφθονο υλικό (προερχόμενο κυρίως από τις πρωτόγονες φυλές της Αφρικής, της Ωκεανίας και της Αμερικής), διαπιστώνοντας τις περισσότερες φορές στην αρχή των κοσμογονικών μύθων την ύπαρξη ενός Υπέρτατου Όντος, που άλλοτε έχει τον ρόλο του δημιουργού και άλλοτε αυτόν της προϋπάρχουσας οντότητας. Το σύνολο των πραγμάτων που υπάρχουν σχηματίστηκε από μια αρχέγονη ομοιογενή οντότητα, η οποία έλαβε ποικίλες μορφές στους διάφορους λαούς: χάος, άμορφη μάζα, στοιχείο της φύσης (νερό ή φωτιά), γιγαντιαίο αβγό, τερατώδες ον, ζώο κλπ. Οι οντότητες αυτές είναι τις περισσότερες φορές προσωποποιημένες ή λογίζονται ως ζωντανές και προικισμένες με θέληση, ακόμα και σε περιπτώσεις που είναι αδύνατον να τους αποδοθεί μια αληθινή και κατάλληλη προσωπική μορφή. Έτσι, ακόμα και το νερό, η φωτιά ή οποιοδήποτε άλλο στοιχείο νοούνται πάντοτε ως κάτι ειδικό και ουσιαστικά διαφορετικό από τα αντίστοιχα στοιχεία που απαρτίζουν την καθημερινή πραγματικότητα. Όταν η αρχέγονη οντότητα είναι ισχυρά προσωποποιημένη, η διαδικασία σχηματισμού του κόσμου νοείται ως γενεά ή σειρά γενεών· σε αντίθετη περίπτωση, μπορεί να παρεμβαίνει ένα μυθικό ον, χάρη στη δράση του οποίου ξεκινά η διαδικασία. Στην πρώτη περίπτωση η κ. τείνει στη θεογονία (ακολουθία θείων γενεών που επενεργούν στο αρχέγονο χάος), ενώ στη δεύτερη τείνει να προσλάβει τα χαρακτηριστικά μιας δημιουργίας. Στην ταξινόμηση αυτή αντιστοιχεί μια τεράστια ποικιλία κοσμογονικών θεωριών, που χρησιμοποιούν περισσότερους από έναν από τους προαναφερθέντες χαρακτήρες και αναφέρονται σε όλο το σύμπαν ή σε μεμονωμένες περιοχές, ανάλογα με τα ενδιαφέροντα μιας θρησκείας (μια κ. είναι πάντοτε λειτουργική και οι λειτουργίες της ταυτίζονται κατά βάση με τις λειτουργίες του μύθου). Στους πρωτόγονους πολιτισμούς η έννοια ενός Υπέρτατου Όντος είναι ξεκάθαρη. Το Ον αυτό νοείται ανθρωπομορφικά· μερικές φορές δημιουργεί από το μηδέν, πιο συχνά όμως δημιουργεί από προϋπάρχον υλικό, είτε μόνο του είτε σε συνεργασία με όντα που εξαρτώνται από αυτό. Ο άνθρωπος διαμορφώνεται σε έναν μοναδικό τύπο (αρσενικό) ή σε ένα μοναδικό ζευγάρι ή σε πολλά ζευγάρια. Κατά τους αυτόχθονες της Αμερικής Σεγιέν, ο άντρας αποσπάστηκε από την πλευρά του Υπέρτατου Όντος και η γυναίκα από την πλευρά του άντρα· με το τελευταίο σκέλος συμφωνούν και οι Νάντι της Κένυα, οι Βούτε του Καμερούν και οι Μπούμπι του νησιού Φερνάντο Πόο. Σχετικά πιο ανεπτυγμένος είναι ο κοσμογονικός μύθος των Πυγμαίων της Γκαμπόν: το Υπέρτατο Ον (Κουμβούν) δημιούργησε τον κόσμο με τον λόγο του, έπλασε ειδώλια από χώμα διαφόρων χρωμάτων (οι διάφορες φυλές) και τους επέβαλε να περπατήσουν. Οι κάτοικοι των βόρειων Ανταμάν, αντίθετα, πιστεύουν στην αυτοδημιουργία του ανθρώπου. Οι Μπιχλ της Ινδίας παριστάνουν τον θεό αρχικά απομονωμένο και ύστερα δημιουργό μικρότερων θεοτήτων και του ανθρώπου. Στα πρωτόγονα στάδια του πολιτισμού του μπούμερανγκ (νοτιοανατολική Αυστραλία), το Υπέρτατο Ον (Μπούνγκιλ ή Πούνγκελ) έπλασε τη Γη, τα δέντρα, τα ζώα και τον άνθρωπο με λάσπη, την οποία άπλωσε σε δύο κομμάτια φλοιού. Ένα εθνολογικό επίπεδο που συγγενεύει με αυτό των αυτόχθονων κατοίκων της Αυστραλίας συναντάται στους Βουσμάνους της Αφρικής και στους κατοίκους της Γης του Πυρός (Νότια Αμερική). Στους πρώτους κυριαρχεί η έννοια ενός δημιουργού θεού, ενώ στους δεύτερους η έννοια του Υπέρτατου Όντος. Πλούσια είναι η κοσμογονική μυθολογία των Γιούκι (κεντρική Καλιφόρνια): στην αρχή όλα ήταν νερό και το Υπέρτατο Ον (Ταϊκομόλ) επέπλεε πάνω σε αυτό με τη μορφή ενός φτερού. Έφτιαξε τη Γη με ένα κομμάτι καλαθιού, τον ουρανό με το δέρμα τεσσάρων φαλαινών και τους ανθρώπους με δύο ράβδους. Ο θεός τούς δίδαξε τα ήθη, τα έθιμα και τις διάφορες γλώσσες. Διάφορες παραλλαγές του μύθου διηγούνται ότι πάνω στα νερά επέπλεε μια μεγάλη βάρκα, που μετέφερε τη χελώνα και τον εκπολιτιστή ήρωα Πεχέιπε (σύμφωνα με τους Μαϊντού της κεντρικής Καλιφόρνια). Ο δημιουργός κατέβηκε από τον ουρανό και σχημάτισε τη Γη με μερικούς κόκκους από υλικά που συνέλεξε η χελώνα στο βάθος του αρχέγονου ωκεανού. Στη ανθρωπογονία συνεργάζεται, δίπλα στη μορφή του δημιουργού, το κογιότ (είδος τσακαλιού) ή αντιτίθεται η μορφή του διαβόλου. Ο δυϊσμός αυτός επικράτησε σε πολυάριθμους πρωτόγονους πληθυσμούς της Αμερικής και της Ασίας, αποτελώντας μια προσπάθεια ερμηνείας της ύπαρξης του καλού και του κακού. Η μορφή του διαβόλου αποκτά ακόμα μεγαλύτερη θέση στους νομάδες ποιμένες της κεντρικής Ασίας. Σε αυτούς, το Υπέρτατο Ον δημιούργησε τον άνθρωπο, αλλά ύστερα επέστρεψε στον ουρανό για να του βρει ψυχή. Στο μεταξύ, ο διάβολος εμφύσησε στον άνθρωπο μια δική του ψυχή και τον διέφθειρε, καταδικάζοντάς τον στην αμαρτία και στον θάνατο. Οι κάτοικοι της Παταγονίας, οι ιθαγενείς του Γκραν Τσάκο, οι Μπορόρο, οι Καϊνγκάνγκ, η ομάδα Γκες-Ταπούγια της Νότιας Αμερικής αγνοούν την ύπαρξη του θεού-δημιουργού και η μυθολογία τους έχει ως βάση τον Ήλιο. Ο τοτεμισμός επηρέασε τους λαούς της νοτιοανατολικής Αυστραλίας, οι οποίοι πιστεύουν ότι ο άνθρωπος δημιουργήθηκε από τα ζώα, αποτελώντας προϊόν μεταμόρφωσης. Στους Αράντα (κεντρική Αυστραλία), η κ. των τοτέμ προηγήθηκε της κ. των ανθρώπων. Δύο ουράνια όντα (οι Ουνγκαμπινκούλα) έφεραν τον άνθρωπο στο σημερινό στάδιό του, μέσα από μια εξέλιξη από άλλα, κατώτερα όντα. Σύμφωνα με τους Αράντα, η πρώτη γυναίκα προερχόταν από τον βολβό της γλυκοπατάτας. Οι Μελανήσιοι πιστεύουν σε δύο δημιουργούς, έναν αγαθό (Ταγκάρ ή Ταγκάρο) και έναν κακό και επιβλαβή (Κατ ή Σούκε). Σε άλλους πολιτισμούς οι κοσμογονικές αφηγήσεις είναι πιο περίπλοκες και συνυφασμένες με αρκετά εξελιγμένες πολυθεϊστικές μυθολογίες. Χαρακτηριστική είναι η ύπαρξη κοινών κοσμογονικών στοιχείων, παρά τη μεγάλη απόσταση που μπορεί να χωρίζει τους πολιτισμούς. Τέτοιος είναι, για παράδειγμα, ο μύθος του κοσμικού αβγού, που από την Ινδία πέρασε στην Πολυνησία και στους Παρέγκε της δυτικής Αφρικής. Χαρακτηριστικά παραδείγματα πολιτισμού αυτού του είδους συναντώνται στην Πολυνησία, όπου ο ουράνιος θεός (Τανγκάλα) εμφανίζεται με τη μορφή πουλιού, έχει για σύζυγο έναν τεράστιο βράχο (Ο τε παπά) και γιους άλλους θεούς, τους πλανήτες, τη θάλασσα και τους ανέμους. Αντίθετα, ο ίδιος έπλασε τον άνθρωπο με κοκκινόχωμα. Οι ινδονησιακές κ. είναι πλουσιότατες, ιδιαίτερα στην Ιάβα, αλλά έχουν σαφή επιρροή από τις ινδικές παραδόσεις. Στη Σουμάτρα το Υπέρτατο Ον είναι ανθρωπόμορφο και δημιουργεί τον κόσμο αποθέτοντας μια χούφτα χώμα στη θάλασσα. Στην Αφρική οι ατλαντικοί πολιτισμοί (Ασάντι, Έντο, Γιορούμπα, Ιμπιμπίο) της Γουινέας έχουν ανεπτυγμένη μυθολογία, που συγγενεύει με την πολυνησιακή: το ζευγάρι Ουρανός-Γη αποτελεί την αρχή του κόσμου, υπάρχει πλήθος από μικρότερους θεούς που αγωνίζονται μεταξύ τους ή κατά του ουρανού-πατέρα, η θεότητα γεννιέται από τη μητέρα των ψαριών. Ο άνθρωπος, σχεδόν πάντοτε, κατάγεται γενεαλογικά από τους θεούς. Σύμφωνα με τους λαούς του άνω Νίγηρα (Μπαμπάρα, Ντογκόν, Μπόζο κ.ά.), ο Άμμα, μοναδικός και παντοδύναμος θεός, δημιουργεί τα άστρα εξαπολύοντας μικρούς βώλους χώματος στο διάστημα. Η Γη εμφανίζεται ως θήλεια που γονιμοποιείται από το νερό: γεννιούνται τότε δίδυμα όντα θείας φύσης, που κατέχουν τον λόγο και τον μεταβιβάζουν στη Γη ως γενεσιουργό δύναμη των πραγμάτων. Σχεδιάζουν στο έδαφος τις αρσενικές και θηλυκές ψυχές, πάνω στις οποίες απλώνονται ο πρώτος άντρας και η πρώτη γυναίκα που δημιούργησε ο Θεός και κατέβασε στη Γη από τον ουρανό. Στους πολιτισμούς της προκολομβιανής Αμερικής επικρατούν οι κοσμογονικοί μύθοι των Μάγια και των Ίνκας. Για τους Μάγια, στην αρχή όλα ήταν ουρανός και Γη. Οι Γκουκουμάς, Τεπέν και Ουρακάν έκαναν συμβούλιο και δημιούργησαν τον κόσμο, που σχηματίστηκε από βουνά, πεδιάδες και ποταμούς. Ο άνθρωπος σχηματίστηκε από ένα δέντρο. Για τους Ίνκας, δημιουργός του κόσμου και του ανθρώπου είναι ο Κον, γιος του Ήλιου και της Σελήνης. Αργότερα αντικαταστάθηκε από τον Πατσαμάκ, ο οποίος μεταμόρφωσε τους ανθρώπους σε ζώα και δημιούργησε άλλους. Στην Κίνα η αρχαία θρησκεία περιγράφει τη Γη σκεπασμένη με νερά και κατοικημένη από έναν από τους γιους του κυρίου του ουρανού. Κατά τον 1ο αι. π.Χ. ο Γουάνγκ Τσουνγκ προσπάθησε να δώσει μια επιστημονική εξήγηση, με βάση ότι τα πάντα προήλθαν από ένα ομοιογενές χάος: τα πιο ελαφρά και τα πιο βαριά στοιχεία χωρίστηκαν αυτόματα, με τα θερμά και φωτεινά (φωτιά) να μένουν επάνω, ενώ τα ψυχρά και σκοτεινά (νερό) κάτω. Τον 11o αι. μ.Χ. ο Σινγκ Λι, ιδρυτής του νεοκομφουκιανισμού, διατύπωσε μια νέα κ.: το Μεγάλο Έσχατο γέννησε το Γιανγκ (την ενεργή αρχή) σε περίοδο δράσης και το Γιν (την παθητική αρχή) όταν βρισκόταν σε ανάπαυση. Από τις δύο αυτές αρχές γεννήθηκαν τα πέντε στοιχεία, η αρσενική αρχή, η θηλυκή κλπ. Στην Ιαπωνία ο κοσμογονικός μύθος προσπαθεί να στηρίξει τη θεία προέλευση της χώρας. Από το αρχέγονο χάος σχηματίστηκαν ο ουρανός και η Γη και με αυτόματη γένεση προήλθαν άλλες θεότητες. Οι δύο τελευταίες (Ιζανάγκι και Ιζανάμι) δημιούργησαν τα ιαπωνικά νησιά. Στη Βαβυλωνία, πηγή της κ. είναι ο μύθος Ενούμα ελίς. Αρχή όλων των πραγμάτων υπήρξε το αρχέγονο υδάτινο χάος, που αντιπροσωπεύεται από τους Αψού-Τιαμάτ-Μούμου. Το χάος, όμως, εμφανίζει άλλες θεότητες, τις οποίες η πρώτη τριάδα θέλει να εξοντώσει. Σε αυτό αντιτίθεται ο Μάρντουκ, που σχηματίζει το στερέωμα με το μισό σώμα της Τιαμάτ και πλάθει τη Γη με το άλλο μισό. Δημιουργεί ύστερα τον άνθρωπο, στον οποίο επιβάλλει την υποταγή στους θεούς. Οι Αιγύπτιοι τοποθετούν επίσης ως αρχή ένα υδάτινο χάος, από το οποίο προήλθε η θεία Εννεάδα: ο Ετούμ Ρα, θεός του ήλιου, δημιουργεί με τον λόγο του τον αέρα, τη βροχή, τη Γη και τον ουρανό. Από τον αέρα γεννιούνται η Ίσις και ο Όσιρις, ζευγάρι της γονιμότητας, καθώς και η Νέφτις και ο Σεθ, στείρο ζευγάρι. Στη Φοινίκη, αρχή των πάντων είναι το σκοτεινό χάος που παράγει από μόνο του τη λάσπη, από την οποία προέρχονται τα πράγματα. Στην Ινδία η Ριγβέδα κάνει λόγο για τον Έναν, που ζει με τον εαυτό του, απόλυτα απομονωμένος. Στις Βραχμάνα, αντίθετα, ο Πρατζαπάτι πλάθει ένα σύμπαν της δικής του φύσης. Στον τζαϊνισμό δεν υπάρχει κ., γιατί το σύμπαν δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος. Ο βουδισμός απορρίπτει την υπέρτατη προσωπική δημιουργική εξουσία και μιλά αόριστα για τη Γη, που στηρίζεται πάνω στα νερά και αυτά στηρίζονται στον άνεμο, ο οποίος με τη σειρά του στηρίζεται στο διάστημα. Στην Περσία η κ. επικεντρώνεται στον Άχουρα Μάζντα (τον θεό των ζωνών του φωτός) και τον Αριμάν (τον θεό του σκοταδιού), που είναι και οι δύο τους αιώνιοι. Βρίσκονται πάντα σε σύγκρουση και ενώ ο Άχουρα Μάζντα δημιουργεί ωραίες χώρες, ο Αριμάν αγωνίζεται με λύσσα να τις καταστρέψει (πρώτη ρίζα της ζωροαστρικής δυαρχίας). Η αρχαία Ελλάδα υπήρξε γόνιμη σε κοσμογονικές μυθολογίες. Στον Όμηρο ο γεννήτορας όλων των όντων είναι ο Ωκεανός και στον Ησίοδο το Χάος. Η μυθολογία των βόρειων λαών (Γερμανών, Σκανδιναβών) είναι διαποτισμένη με ξένα στοιχεία, χριστιανικά κατά το μεγαλύτερο μέρος. Ορισμένα όμως γνήσια στοιχεία επιτρέπουν τη διαπίστωση μιας αρχικής κ.: στην αρχή είναι το κενό, ύστερα σχηματίζονται στον βορρά οι χώρες του πάγου και στον νότο το βασίλειο της φωτιάς. Ο θερμός άνεμος του νότου διαλύει τους πάγους και γεννιέται ο Υμίρ, πατέρας των γιγάντων του ουρανού. Ύστερα γεννιέται ο Μπορ, πατέρας των Οντίν, Βίλι και Βε, θεών του κόσμου. Αυτοί σκοτώνουν τον Υμίρ και δημιουργούν τη Γη, που είναι στρογγυλή και περιβάλλεται από τη θάλασσα. Από δύο δέντρα προέρχονται οι δύο πρώτοι άνθρωποι: ο Ασκ και η Έμπλα. Οι αρχαίοι Εβραίοι έχουν αντιλήψεις συγγενείς με τις αντιλήψεις των λαών της Ανατολής γενικά: η Γη είναι ένας επίπεδος δίσκος, με κέντρο την Παλαιστίνη και την Ιερουσαλήμ. Ο γήινος δίσκος στηρίζεται στα αρχέγονα νερά της μεγάλης αβύσσου και ο κόσμος μοιάζει με ένα σπίτι: στο ισόγειο η Γη και στο υπόγειο η άβυσσος των νερών, ενώ τη στέγη αποτελεί ο ουράνιος θόλος. Τέχνη. Η κ. επέδρασε σε όλες τις εκδηλώσεις της τέχνης. Η αρχιτεκτονική οφείλει σε αυτήν σε μεγάλο μέρος, τουλάχιστον στην αρχή, τον μνημειακό χαρακτήρα των κτισμάτων της. Αντίστοιχα, η πολεοδομία επηρεάστηκε ενίοτε στη διαμόρφωση των βασιλικών πόλεων της Ανατολής (Ιράν, Ινδία, Κίνα, Καμπότζη) και στα σχέδια κατασκευής των οχυρωματικών έργων. Η καλλιτεχνική εικονογραφία βρίθει από κοσμογονικές παραστάσεις και μύθους. Τα πιο διαδεδομένα κοσμικά σύμβολα είναι η πυραμίδα και ο πύργος, ως σύνδεσμοι μεταξύ Γης και ουρανού (η βιβλική περιγραφή του πύργου της Βαβέλ), το κουβούκλιο ως απεικόνιση του ουράνιου θόλου και οιωνός ευτυχίας και αναγέννησης, ο δίσκος ως εικόνα του Ήλιου, ο σταυρός ως κέντρο του κόσμου, το αβγό ή η επιχρυσωμένη σφαίρα ως σύμβολα της παγκόσμιας δύναμης του θεού ή του βασιλιά. Ορισμένα αρχιτεκτονικά στοιχεία συνδέθηκαν συχνά με κοσμογονικά στοιχεία για την έκφραση κάποιας αλληγορίας. Οι γωνίες του οικοδομήματος αντιπροσωπεύουν, έτσι, τα τέσσερα μέρη του κόσμου, η στήλη συμβολίζει τον κοσμικό άξονα, ο τρούλος τον ουράνιο θόλο κλπ. Το τετράγωνο ή κυκλικό σχήμα του κτιρίου μπορεί να αναφέρεται είτε στον ουρανό είτε στη Γη (όπως σε μερικούς κινεζικούς ναούς) και οι αναλογίες μεταξύ των αρχιτεκτονικών κατασκευών μπορεί να αναφέρονται, όπως προκύπτει από τη βιβλική περιγραφή του ναού του Σολομώντα, σε κοσμογονικές αντιλήψεις. Πολιτισμοί όπως ο μεσαιωνικός και ο πολιτισμός της Άπω Ανατολής προσφέρουν μια πλούσια και ποικίλη συμβολική περιπτωσιολογία. Στην αρχαία Αίγυπτο η παράσταση του κόσμου βασίζεται στο θεολογικό σύστημα της Ηλιούπολης (το πιο διαδεδομένο), παρουσιάζοντας τρεις ανθρωπόμορφες θεότητες σε τυπική διάταξη: επάνω η Νουτ (θεά του ουρανού) με το σώμα που κάμπτεται σαν τόξο, κάτω ο Γκεμπ (θεός της Γης) ξαπλωμένος, και στο κέντρο, όρθιος, ο Σου (θεός της ατμόσφαιρας) με τη Νουτ στα χέρια του. Το βαβυλωνιακό ζιγκουράτ, ο επιβλητικός πύργος-ιερό με τους βαθμιδωτούς εξώστες, αναπαριστά το αρχέγονο κοσμικό όρος που αναδύθηκε και χώρισε τη Γη από τον ουρανό, που προηγουμένως συγχέονταν στο αρχικό χάος, ως στοιχείο χωρισμού αλλά και επαφής, ένωσης. Έτσι, η άνοδος στο ζιγκουράτ (οι αναβαθμίδες του οποίου ήταν χρωματισμένες ανάλογα με τα χρώματα των άστρων) ισοδυναμούσε με την άνοδο στον ουρανό. Τα Εκβάτανα της Περσίας περιβάλλονταν, σύμφωνα με τις περιγραφές, από επτά ζώνες τειχών, χρωματισμένες με τα χρώματα των επτά σφαιρών των πλανητών και με ύψος που αυξανόταν από την περιφέρεια προς το κέντρο. Εκεί βρισκόταν η κατοικία του βασιλιά, που έτσι ταυτιζόταν με τη θεότητα. Στην εποχή των Σασσανιδών χρονολογούνται ορισμένες λήκυθοι, διακοσμημένες με παραστάσεις που παρουσιάζουν τον βασιλιά καθισμένο στον θρόνο του, το κέντρο του κόσμου. Πολλοί ινδικοί ναοί έχουν μορφές που συμβολίζουν το σύμπαν και παρουσιάζονται ως πυρήνες, γύρω από τους οποίους κινούνται τα διάφορα μέρη του κόσμου. Ένα από τα πιο σαφή παραδείγματα κοσμικού συμβολισμού είναι επίσης ο Ναός του Ουρανού στο Πεκίνο, που προσφέρει πλήρη εικόνα του σύμπαντος και χαράσσει για τον πιστό έναν ιερό δρόμο μέχρι το περίπτερο με τα γαλάζια κεραμίδια, έδρα της θεότητας που συμβολίζει τον ουρανό. Στο ίδιο το παραδοσιακό κινεζικό σπίτι, οι χώροι είναι διατεταγμένοι σε τετράγωνο, γύρω από μια κεντρική αυλή που λέγεται πηγάδι του ουρανού, σημείο επαφής του ουράνιου κόσμου με τον κόσμο των φαινομένων. Ο βουδιστικός ναός του Μπορομπουντούρ στην Ιάβα έχει το σχήμα κολοσσιαίου μάνταλα (δαχτυλιδιού), άλλου διαδεδομένου κοσμικού συμβόλου. Στο αρχαίο Μεξικό ο κοσμικός συμβολισμός παρουσίασε εκπληκτική ζωτικότητα. Οι μεγαλοπρεπείς πυραμιδοειδείς ναοί (κολοσσιαίοι πρισματικοί όγκοι που υψώνονται ως αναπαράσταση του κοσμικού διαστήματος), η δομή των υπόγειων ναών, τα σχέδια των χωριών, οι τοτεμικές στήλες, τα σχεδιάσματα των κωδίκων, ακόμη και τα προϊόντα της χειροτεχνίας βρίθουν κοσμικών αλληγοριών και αποκαλύπτουν την ανεξίτηλη παρουσία του θείου. Ανάλογες παρατηρήσεις θα μπορούσαν να διατυπωθούν και για ορισμένες όψεις της τέχνης (κυρίως της αρχιτεκτονικής) της κλασικής περιόδου του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού, όπως το σχήμα του Παρθενώνα. Ο Ναός του Ουρανού στο Πεκίνο αποτελεί ένα από τα κλασικά παραδείγματα κοσμικού συμβολισμού (φωτ. ΑΠΕ). Η τοτονακική πυραμίδα του Ελ Τάχιν (Μεξικό) παρουσιάζει, σύμφωνα με μία κοσμογονική αντίληψη, 365 κόγχες όσες και οι ημέρες του χρόνου. Σύμφωνα με τον αιγυπτιακό κοσμικό μύθο, ο θεός Άμμωνας επιτηρούσε την κοσμική τάξη διαπλέοντας μέρα και νύχτα τον ουρανό, όπως εικονίζεται σε αυτή την τοιχογραφία (Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι). Τρεις στιγμές της χριστιανικής κοσμογονίας: η δημιουργία του κόσμου, η δημιουργία του ανθρώπου και το προπατορικό αμάρτημα (μικρογραφίες από τη «Βίβλο του Σουβινό», του 12ου αι.).

* * *

η (ΑM κοσμογονία)

η δημιουργία τού κόσμου

νεοελλ.

κλάδος τής αστρονομίας ο οποίος έχει ως αντικείμενο τη μελέτη τής δημιουργίας τών ουράνιων σωμάτων χωριστά τού καθενός ή σε ομάδες

αρχ.

ως κύριο όν. Κοσμογονία τίτλος έργου τού Παρμενίδη.

[ΕΤΥΜΟΛ. < κοσμογόνος. Η λ. ως επιστημον. όρος τής αστρονομίας είναι αντιδάνεια, πρβλ. αγγλ. cosmogony].